Pinatomu ni ; Raja Bilher Marpaung (Op Miduk)
Molo pasohot angka ianakkon ni halak Batak diparsinta roha ni angka natuatuana (natorasna) dohot situan natorop do asa sitorop pinompar sideak pangisi, gabe jala mamora na marhasohotan i. Anak na marhasohotan digoari do i mangoli (pangoli), boru digoari ma i na muli (nanioli). Pangoli, na ro do hatai sian hata tuan doli, na muli na ro do hata sian meang muli.
Halak Batak laho pangolihon ianakhon na, dirajumi natorasna do jolo tang pingkiran ni ianakhonna/toras. Molo so toras dope pingkiran ni ianakhonna jala hurang tang diangka ruhut-ruhut ni parsaripeon, dihabiari angka natua-tua do sotung gabe patunda haurahon di parsohotanna.
So-hot lapatan na, marhasohotan ma sian bangko-bangko haposoon jala hot ma ibana di ruhut-ruhut ni parsaripeon jala pahombaronna ma dirina tu hatungganeon. I do umbahen digoari pangoli tunggane doli, jala boru na muli tunggane boru. Dung sohot nasida gabe adong ma hasuhutonna jala sian hata So-Hot gabe ro hata Su-Hut. Dung adong hasuhuton na adong ma suhut paidua dohot paidua ni hasuhuton, marguru tu tarombo ni parsaripeon ni nasida ma i. i do molo palolo siulaon halak Batak (pesta) manang loloan mangajana, manang maujana, adong do suhut sihabolonan bona ni hasuhuton suhut paidua dohot paidua ni hasuhuton.
Di angka jolma na so marhasohotan naung gok di umurna digoarima i lobi-lobi ni jabu, ala so dilului hasohotanna. Boasa didok lobi-lobi ni jabu? Dipingkiri angka ompu na parjolo i, asa adong di ibana lungun ni roha. Hata lobi-lobi, hurang sir-sir do i di roha, jala i do umbahen didok angka natua-tua; “Molo adong do antong lungunmu ba ulahon ma i (marhasohotan)”. Di angka naung marhasohotan (mardongan saripe) digoari do i muse mardongan magodang manang ripena i didok do dongan magodangna. Molo tung adong di sada tingki mangoli muse ama i, dohot sabalikna ina i, ndang digoari na niolina i, manang hamulianna i dongan magodangna, digoari ma i imbangna manang panoroni.
Digoari halak Batak do boru na nioli ni baoa i jolmana, ala tadingkonon ni na boru do jabu ni amana mandapothon jabu ni hamulianna, jala digoari do na muli i parsondukna, hamulianna i sinondukna. Umbahen na didok jolma ni BAOA i boru na niolina i, ai nasa jolma na tinubuhon ni boru-boru gabe marga ni baoa pangoli i do. Umbahen didok angka ompu na parjoloi boru patogap parik ni halak. Aut disungkun sahalak boru naung marhamulian, aha do marga muna inang? Alusna paboaonna marga ni na mangoli ibana do, alai molo disungkun, boru aha do hamuna? Alusna paboaona ma marga ni amana parsinuan.
Umpasa ni parboru laho pahutahon boruna (pamulihon):
Bintang na rumiris
Ombun na sumorop
Anak pe di hamu riris
Boru pe torop
Dangka ni hariara
Tanggo pinangait-aithon
Siripe gabe ma hamu siripe horas
Sitongka ma panahit-nahiton
Pir ma toras ni pongki
Bahul-bahul ma pansalongan
Pir ma tondi ni borunami on
Siboan tua ma on tu jolomuna
Marangkup sinadongan
Napinadomu ni Debata
Ndang jadi sirangon ni jolma
Napinadomu ni ulos
Ndang jadi sirangon ni ulos.
Molo pamuli boru, ganup do patupahon ulos manang digoari mangulosi, huhut mardongan umpasa. Digoari do i ulos sampe tua manang haen marulu. I do ulu ni ulaon i, manang ala pesta parunjuhon, i do umbahen dipatupa ulaon i, patandahon roha na pantis di roha ni natoras ni na muli i/parboru i pahutahon boruna tu huta ni hamulianna. Dibagasan roha dame mardongan pasu-pasu jala ingkon sai jumolo sahat ulos sampetua tu na pinamuli, molo tung adong angka ulos panoropi, digoari nuaeng on ulos holong alai dinajoloi digoari do i ulos sigohi rambuan. Manang bohape uli ni ulos angka na nilehon ni angka na marholong ni roha, holan sada do na nigoaran ulos sampe tua.
Molo dung jumpang di tingkina jala dapot di arina dapotan tua boru na marhamulian i, digoari ma i manggora pamuro manang jumujung hunik, ala holan ibana dope umboto i dohot angka donganna ina. Molo dung tanda dibereng sihatoropan (3 bulan) digoari mai muse manghutti pagar. Molo dung gok bulanna 6 bulan – 7 bulan digoari muse ma i managam haroan. Sude hata nabolon, boi do i didok mardenggan pamatang, adong do hata Batak mandok marsandang, bunting alai hata na hurang sir-sir do i. Manat do halak Batak mangkatai, holan tu pinahan do didok marlambe, marutang digoari.
Managam haroan, na ro do sian hata TAGAM, ise do na naeng ro, baoa do manang borua. Molo baoa do na tubu i (na ro i) digoari do jolo si unsok, borua digoari sibutet. Dung lam magodang pamatangna, jala nunga boi mangkatai digoari ma baoai i si bursok, boruai si tatap. Angka ina na mangurupi ina mangintubu digoari do nasida SIBASO (Bidan). Andorang so mangintubu dope ina na managam haroan i, ro do parboru manopot boruna mamboan sipanganon, digoari do i mangirdak jala laos dipatupa do HARE. Molo masa pangirdahon, ndang ingkon sai dengke patupaon ni parboru, songon dia sipanganon hasoloman ni boruna i do na rumingkot siboanonna. Holan hasomalan panggohi ni ulaon do dengke i.
Asing do manopot boru di na managam haroan. Somalna angka ina do borhat mangirdak ndang pola dohot angka ama, ai tung manangkas do i ulaon ni angka ina.
Dung jumpang di arina jala gok ma di bulanna mangintubu ma ina i, digoari muse do i HIPAS. Boasa didok hipas, ai so na dibagasan parsahiton nian inantai. Alai dirajumi roha ni nasida do borat pamatang ni angka ina na managam haroan. Olo do songon na patagam-tagam parmaraan. Molo laho mangintubu sada ina mamintor ro do angka donganna ina pajonokhon diri laho mangurupi olat ni na tarbahen sa, angka ama pe na tinggal di huta, tangi do nasida.
Dung sorang poso-poso i, molo baoa do na tubu i digorahon angka ina ma HORAS tolu hali, molo boru do na sorang i digorahon ina ma GABE tolu hali. Pintor mangantusi do angka ama manang ise do na sorang. Molo ndang adong gora-gora sian angka ina, manang sibaso, sunghun-sunghun ni angka ama didok nasida; “songon dia”! Dialusi angka ina ma i baoa manang borua.
Dihobasi angka ina do pardahanan adong manghobasi lompan jala adong manghobasi na nidugu. Somalna juhut manuk dope dipatupa di parmanganon i, digoari do i mangan indahan hesek-hesek. Na nidugu somalna bangun-bangun do dibahen. I do mula ni umpama on: Bangun-bangun sinuan, bangun-bangun sinalong. Molo i nisuan i do salongon. Bangun-bangun na rara tabo paura-uraon, molo nidok hata sitongha pauba-ubaon.
Hata umpama on patuduhon na mansai manat do angka ompu na parjolo i mangkatai, ingkon jolo dipingkiri do manat aha hata na talup sidohonon unang gabe adong sipanungir-nungiran.
Dung sidung nasida marsipanganon dipasahat do taha-taha ni manuk i songon jambar ni SIBASO. Di nangkok ni mata ni ari dihobasi ama do mambahen ranting ni unte na marbulung jonok tu parpintuan ni jabu i, molo baoa do na tubu i disiamun ni parpintuan laho masuk tu bagas ma dibahen, molo boru do na sorang dihambirang ma jala ujung ni ranting ni untei dompak ginjang.
Ditaon 1970-an dipatupa dope sisongon i di huta Ujung Tanduk Laguboti alai di tingki sinuaeng on ndang hea be binereng, ai hira nipi nama molo pinaboa-boa i tu angka dongan, ai hira na so mangkaringkoti UGARI ni angka ompu nama nuaeng on.
Aha do raksana umbahen unte didok, jala dia sialana umbahen disangkothon jonok tu parpintuan ni jabu i? Unte do asom, alai ndang asom unte. Tudosan: unte mungkur (unte pangir) ndang didok asom pangir, asom jungga asom (unte bunga).
Molo didok halak Batak songon na mereng aek ni unte do iba marnida anak ni si Burju an, ala denggan ni parangena. Songon na sai niasoman do roha, mamereng pangalahoni si Bingkas an, ala roa ni pangalahona. Angka ompu na parjolo i, songon aek ni unte do roha nasida marnida poso-poso, jala poso-poso i mamorluhon aek ni unte (pangurupion). Molo adong haroan di sada huta ro do angka tutur dohot sisolhot mamoholi mamboan siluana be adong na mamboan tuak, manuk, boras, bangun-bangun dohot na hombar tusi. Angka ama maranggap do nasida. Molo adong paragat di hutai, na ingkon do dilehon tuak na niagatanna i inumon ni na maisorang i. Ima patandahon uju i ringhot ni ugari di angka ompu na parjolo. Aut sura adong tutur na ro tu huta i (sorang poso-poso) umpamana mangalului horbona (pinahan) manang maningkir boni, marutang do tutur na ro i molo so adong dilehon siluana tu poso-poso i nang pe sopamotoan ni nasida hian na adong haroan di huta i.
Molo ndang marhepeng tutur na ro i ditadingkon tutur i ma barangna di poso-poso i tahuluk manang sengka-sengkana. Didok do tu poso-poso i; “hutadingkon ma jolo barangkon di ho uncok/butet hutobus pe muse disada tingki ai toho nuaeng ndang mameop sihumisik ahu”. Ro do muse di sada tingki na manjanjihon i manobus barangna i pasahathon siluana. Molo laho morot manang mardalani angka natua-tua manang natunggane uju i, ndang olo nasida mardalani luang, ingkon sai adong do dihadang-hadangan nasida sengka-sengkana manang hajutna atik adong utang na so tarjua. I do ringkot ni adat dohot ugari di nasida. Na masa sinuaeng on nunga hira na dao sian angka ruhut-ruhut dohot bangko-bangko parulaon ni ni ompunta. Masape sinuaeng on maranggap dohot mamoholi, gabe hira sipaula nama i.
Najolo, molo sorang poso-poso marumur 5 ari – 7 ari dilalo nasida do poso-poso i. Dibahen ma batu tolu manang lima, somalna batu parbue do dohonon. Ditutung ma batu i tu pansisuluan ni inanta i, dung margara-gara (mohop) disiram ma batu na hona tutung i, jala diabing ma poso-poso i di atas batu na hona tutung i, didok ma hatana:
Buaton lali, buat on tungko-tungko
Molo ndang dibuat ho saonari
Agia andigan sotung dibuat ho
Malum ma bontan dao ma sahit-sahit
Songon i ma dibahen nasida dihaliangkon ma poso-poso na niabinganna i pitu hali laos digoari do i manasak (asal hata TASAK). Pamingkiran ni nasida adong do huroha pangkorhon ni uap ni batu na tinutung i tuposo-poso i, ai molo adong jolma parlomos manang parbiar jala sai gale-gale pamatang na digoari do pardaging malas manang parlomos.
Ndang adong be nuaeng piga halak na olo mamborngini na sorang i (tubu i) jala hira balanjo ni poso-poso nama dipupusi, jala nunga rangkak nuaeng on mangulahon songon i.
ANAK TUBU (NA TANGKAS TUBU)
Naginoaran anak na tangkas tubu, jolma marroha na pantas, na mangaradoti angka siulaon na denggan, panaekkon sian parulaon ni amana, patimbohon pinungha ni ompuna, parparange sitiruon. Adong hata Batak mandok ndang dao tubis sian bonana molo dao disarut babi pangalaho na humurang do i.
Dung marumur poso-poso i 7 (pitu) ari manang didok salpu robo-roboan dibahen nasida do ulaon na nigoaran mangkaroani. Ditingki na mangkaroani ro do angka tutur dongan sahuta dohot hula-hula sude do nasida mamboan siluana be. Di tingki na mangan indahan hesek-hesek ndang marsilua i, ai manangkas do i ulaon saripe/sahuta.
GAMPANGAN/GAMPANG
Molo adong mardenggan pamatang boru-boru di sada huta haurahan do i dohot hailaon di natoras, tutur, sisolhot dohot dongan sahuta. Marsak do angka natorasna, disungkun do manta; “anak ni ise donganmu maroha-roha”, molo dipaboa boru na sinunghun manang anak ni ise, jala di angkui baoa na tinodona i, dipataru manang dialap nampuna anak i ma boru-boru na mardenggan pamatang i. Ndang digoari be boru-boru gampangan ai nunga adong na mangaku dongan ni boru-boru i, alai ndang dipasu-pasu raja be parbogasonna i.
Alai molo so adong na mangakui baoa na mandongani boru-boru i, gabe digoari ma i gampangan, lapatanna mardenggan pamatang alai ndang marhamulian. Adat ni angka ompu na parjoloi didurui do boru-boru i jala dipabali sian huta, dipataru ma tu balian, jala dipajong-jong ma disi sopo-sopona digoari ma i: di duru ni bale, di bariba ni patula.
Bale lapatanna jabu. Patula-lapatanna-diharuarhon sian huta dipataru tu balian, tujuan ni nasida unang masa sisongon i di angka na umpudi. Jolma (poso-poso) na tinubuhonna i digoari mai: Anak ni gampang, manang Boru ni gampang.
Jaga do halak tu na dua pandohan on. Molo naeng mangoli pe baoa i, ndang piga naboru na olo tu ibana, jala manopot boru-boru i pe ndang piga na olo baoa. Ai ndang binoto manang marga dia do nasida, anak/boru ni ise. Holan na manubuhon do ditanda, jala borat do tu roha ni nasida molo didok: anak ni gampang, boru ni gampang.
BORU SORANG
Boasa molo tu baoa didok tubu, jala molo tu borua didok sorang? Di angka dakdanak boru, molo dung magodang pamatangna pamulion do i muse tuhuta ni halak, jala i do umbahen didok patogap parik ni halak. Ndang apala sarupa hata tubu dohot sorang. Boi do hata i sorangan, maisorang.
Dipoda-poda i angka natorasna do boruna, unang gabe paminsangon dung marhamulian, sotung didok simatuana, boru na so hona ajar. Diajari do diruhut-ruhut ni ulaon naboru, martonun mangaletek dohot mambau dohot sude angka ulaon ni naboru. Boru na pinamuli i boi do i digoari sorang tu huta i, ndang tubu di huta i. I ma sada tudosan sian hata pangidoan “sorangan anak nabisuk ma huta on”, lapatanna sian pangisi ni huta i gabe adong jolma nabisuk, ai nunga tubu hian ibana.